Leestijd: 5 minuten.
Een tijdje geleden werd ik uitgenodigd om deel te nemen aan het fotografieproject ‘Goeikes – Het Jaar van Lucas Gassel’. Die Gassel was een zestiende-eeuwse schilder en één van de pioniers van het landschapsgenre. Omdat de goede man toevallig in Helmond geboren was, had die gemeente de kans aangegrepen om 2020 uit te roepen tot het Jaar van Lucas Gassel. Een fraai staaltje stadspromotie dat helaas enigszins in de wielen werd gereden door het hele coronagebeuren. Evengoed bleef een aantal mooie activiteiten overeind.
De kern werd gevormd door een fascinerende tentoonstelling van zijn werk in het gemeentemuseum maar er waren ook andere evenementen. De grootste daarvan was de tweede editie van het Helmondse fotografieproject Goeikes. Daartoe werden enkele fotografen uitgenodigd om een geheel eigen interpretatie van het thema ‘Lucas Gassel’ uit te werken. Dat zou uiteindelijk leiden tot een prachtig boek en een expositie op verschillende locaties in het stadscentrum.
Ik voelde me natuurlijk vereerd en zei onmiddellijk ‘ja’. Maar stiekem zat ik ook een beetje in tweestrijd. Want ‘contemplatieve fotografie’ en een ‘thema uitwerken’, gaat dat eigenlijk wel samen?
In zekere zin is de kern van Miksang contemplatieve fotografie immers dat je ‘zomaar’ wat rondwandelt. Niet op zoek naar iets in het bijzonder, totdat je oog ergens op valt. De truc is dan om niet meteen in een gedachte of oordeel te schieten (“waaróm trok dit mijn aandacht?” of “eigenlijk is het niet interessant genoeg”). In plaats daarvan neem je je waarneming serieus: je vertrouwt erop en legt ‘m vast precies zoals je het zag.
En dat is natuurlijk exact wat je niet doet wanneer je een thema uitwerkt.
Andere fotografen binnen het project zetten schilderijen van Gassel in scène, fotografeerden moderne versies van de figuren uit zijn werk, of schoten traditionele landschapsfoto’s op plekken waar Gassel ooit was. Hoe indrukwekkend hun werk ook is, het is conceptueel. Het werkt namelijk een concept – een samenhangende groep ideeën – uit.
En dat is natuurlijk geen enkel probleem. Behalve voor mij dan, omdat mijn werk precies het tegenovergestelde van conceptueel is. Miksang contemplatieve fotografie is perceptueel: de enige compositie-gerelateerde vraag die ik mezelf stel, is: “is dit wat ik zag?”.
Dus wat te doen? Water bij de wijn?
Gelukkig hoefde dat niet. Want binnen contemplatieve fotografie bestaat er zoiets als een intentie. Dat is een soort voornemen: één aspect van de visuele wereld dat je van tevoren uitkiest. ‘Patroon’ kan bijvoorbeeld een intentie zijn. Die intentie fungeert dan als een soort stopbord voor je geest: wanneer je rondwandelt en een patroon ziet, ervaar je een soort flits van waarneming (“hee, dat was mijn intentie!”) en stopt je denken heel eventjes. En hopelijk is dat lang genoeg om een foto te maken van wat het nu precies was dat je stopte – vóórdat je het allemaal weer gaat beredeneren. Een intentie is geen doel op zich: het is een gereedschap om je oog, geest en hart uit te lijnen.
Maar in de context van Gassel was intentie voor mij de sleutel.
Ik ging op zoek naar welke intentie me dichter bij Gassel kon laten komen. Daartoe ging in gesprek met kunstwetenschapper en Gassel-expert dr. Ger Jacobs, die recentelijk een prachtig boek over zijn werk publiceerde. Overigens ontdekten we tijdens ons gesprek dat hij ooit leraar was van mijn in 2017 overleden vrouw Anna-Eva, en een belangrijke reden dat ze voor de kunstacademie koos. Toevallig, zou ik zeggen als ik nog in toeval zou geloven.
Jacobs gaf me een masterclass kunstgeschiedenis en vertelde dat vóór Gassel, het landschap in de kunst hoogstens een ondersteunende functie had voor religieuze taferelen. Je moet je kruis toch érgens neerzetten, als het ware. Maar onder invloed van humanistische denkers als Erasmus gingen schilders anders naar de wereld kijken. Waar de natuur hen eerder vooral ontzag inboezemde, spoorde die hen nu aan tot onderzoek. Grappig – dat is precies hoe men binnen contemplatieve fotografie landschappen beziet: als uitnodiging om dieper te kijken.
In het begin van de zestiende eeuw begonnen schilders de natuur steeds minder als ‘hemelse schepping’ te zien en steeds meer als ‘wereldse pracht’. En volgens expert Jacobs was Gassel was in het bijzonder gefascineerd door “zijn indrukken van de ruimte, de vormenpracht, het schier onbeperkte kleurengamma”.
Dáár had ik ze. De intenties die de link tussen perceptueel en conceptueel konden vormen. Mijn bruggetjes tussen Gassel en Miksang.
Ruimte.
Vorm.
Kleur.
Met die intenties ging ik op pad in Helmond. Zo kon ik op een pure manier contemplatieve fotografie beoefenen. Zonder concessies aan mijn methode en in het volste vertrouwen dat de intenties die Gassel ertoe brachten om schijt te hebben aan wat eerdere schilders deden, dat ook voor mij konden doen. Het leverde een flinke hoeveelheid tripjes en foto’s op – we hadden immers enkele maanden de tijd voor onze projecten.
En ja, de water bij de wijn kwam er uiteindelijk toch wel. Maar dan uitsluitend in het selecteren van geschikte foto’s. “Deze passen allemaal goed bij elkaar qua kleur, maar die valt uit de toon.” Of: “Die heeft een sterke diagonaal erin, wat Gassel ook vaak deed.” En: “Deze lijken samen wel een beetje op een berglandschap.”
Allemaal achteraf erbij bedacht natuurlijk – door de vormgever én mijzelf. Maar helemaal prima en ook hartstikke logisch dat zulke zaken een rol spelen bij het samenstellen van een boek en een tentoonstelling. Het ging per slot van rekening over Gassel: niet over contemplatieve fotografie en al helemáál niet over mij. Maar man, wat was ik blij.
Blij dat Goeikes durfde kiezen voor mijn onconventionele benadering. Blij dat ik bij mezelf en m’n methode durfde te blijven. Blij met wat ik geleerd heb en met de mensen die ik heb ontmoet. Blij met alle reacties die ik op mijn foto’s heb mogen ontvangen.
Maar vooral ontzettend blij met deze bevestiging van mijn huidige pad.
Hartegroet,
Bram
Wil je meer weten over contemplatieve fotografie of het zelf leren? Bezoek dan de website van Hèlen Vink.
visualawareness.nl 